آمایش و توسعه - اصول اخلاقی انتشار مقاله

بیانیۀ بهترین گردش کار و جلوگیری از تخلفات نشر
مجموعه قوانین کوپ (COPE) برای سردبیران مجلات، در راستای ایجاد مجموعه‌ای از حداقل استانداردها طراحی شده است و انتظار می‌رود تمام اعضای کوپ از آن تبعیت کنند. دستورالعمل‌های آن نهاد طرفداران بسیاری دارد و در پاسخ به درخواست راهنمایی از سوی سردبیران در مورد طیف وسیع و روزافزون مسائل اخلاقی پیچیده طرح شده‌اند. اگرچه دستورالعمل‌های کوپ در حد دستورالعمل باقی مانده‌اند (داوطلبانه هستند) انتظار دارد تمامی اعضا از آنها پیروی کنند، چه این موضوع سبب ایجاد محیطی پاک برای انجام تحقیقات می‌شود و حس اعتماد حاصل از چنین عملکردی فضایی دوستانه و صمیمی برای تمامی فرهیختگانی ایجاد می‌کند که مایل به ادامۀ فعالیت در این فضا هستند.

« نشریه آمایش و توسعه با احترام به قوانین اخلاق در نشر ایران، تابع قوانین کمیتۀ اخلاق در انتشار بین المللی (COPE) می‌باشد و ازآیین نامه اجرایی قانون پیشگیری ومقابله باتقلب درآثارعلمی پیروی می نماید »

راهنمای رعایت اخلاق در مجله آمایش و توسعه

انتشار مقاله در مجلۀ علمی با ساختار داوری، بخش پراهمیتی در تولید دانش است. این بخش نشان‌دهندۀ کیفیت کاری، استفاده از روش علمی و انعکاس مستقیم توانمندی‌های نویسندگان و مؤسسات پشتیبان آن‌هاست. بنابراین بسیار مهم است که تولیدکنندگان دانش، رفتار اخلاقی مورد انتظار را برای طرفین درگیر در انتشار مقاله در نظر بگیرند. طرف‌های درگیر در انتشار شامل نویسنده/نویسندگان مقاله، سردبیر مجله، همکاران مجله، ناشر و مؤسسۀ حامی نویسنده/نویسندگان و مجله است.

۲- فصل دوم: نویسندگی
۲-۱- شخصی نویسندۀ (یا یکی از نویسندگان) مقاله محسوب می‌شود که هر چهار معیار زیر را داشته باشد:
۲-۱-۱ سهم قابل‌توجهی در حداقل یکی از فعالیت‌های زیر داشته باشد:
الف) ارائهٔ ایدهٔ پژوهشی یا طراحی مطالعه
ب) جمع‌آوری داده‌ها
ج) آنالیز و تفسیر
۲-۱-۲ در نوشتن پیش‌نویس مقاله یا مرور نقادانۀ آن، که منجر به اصلاح محتوای علمی مقاله می‌شود، نقش داشته باشد.
۲-۱-۳ مقالهٔ نهایی‌شده را مطالعه و تأیید کرده باشد.
۲-۱-۴ مسئولیت تمام وجوه مقاله را، اعم از صحت و اعتبار مطالب عنوان‌شده در آن، بپذیرد.

تبصره: اشخاص حقوقی و تیم‌های پژوهشی نیز مشمول معیارهای این ماده می‌شوند.

۲-۲- نام تمامی اشخاصی که معیارهای نویسندگی مقاله را دارند (منطبق با مادهٔ یک فصل دوم این شیوه‌نامه) باید به‌عنوان نویسنده در بخش نویسندگان مقاله آورده شود، حتی اگر همکاری وی با آن مرکز یا تیم پژوهشی، به هر علتی، قطع شده باشد.

۲-۳- در پژوهش‌های بزرگ که توسط تیم پژوهشی انجام‌ می‌شوند و نقش نویسندگان در ایجاد مقاله بسیار تخصصی است، سهم و مسئولیت هریک از نویسندگان می‌تواند محدود به تخصص وی باشد. در این موارد پژوهشگر یا پژوهشگران اصلی، فردی را که مسئولیت کلیت مقاله را دارد، تعیین خواهند کرد.

۲-۴- ترتیب نام‌ها در بخش نویسندگان مقاله بر اساس میزان مشارکت هریک از افراد و با توافق جمعی آنان مشخص می‌شود. فردی که بیشترین سهم را در مطالعه و نگارش دست‌نوشته داشته، نویسندهٔ اول خواهد بود.
تبصره: جایگاه یا سطح علمی نویسندگان مقاله تأثیری در ترتیب نام نویسندگان نخواهد داشت.

۲-۵- توافق نداشتن نویسندگان در مورد ترتیب نامشان در مقاله، بعد از ارسال مقاله به مجله و دریافت آن، تنها از طریق نویسندۀ مسئول قابل‌پیگیری است. تصمیم در این باره بر عهدۀ سردبیر مجله است.

۲-۶- حذف نام نویسنده/نویسندگان بعد از ارسال مقاله به مجله، تنها از طریق درخواست نویسندۀ مسئول قابل‌پیگیری است. کسب رضایت تمام نویسندگان در این خصوص الزامی و تصمیم نهایی بر عهدۀ سردبیر مجله است.

۲-۷- وجود تعارض در میان نویسندگان، بعد از ارسال مقاله به مجله، باید به‌صورت کتبی به اطلاع سردبیر مجله رسانده شود. تا برطرف شدن تعارض، مسیر ارزیابی مقاله مسدود می‌شود و نویسنده/نویسندگان حق ارسال مقاله به مجله‌ای دیگر را ندارند. در صورت اثبات تعارض، سردبیر موضوع را بر اساس فصل سوم (فریبکاری) بررسی خواهد کرد.

۲-۸- اضافه و کم کردن یا اعمال هرگونه تغییر در ترتیب اسامی نویسندگان بعد از ارسال به مجله، تعارض در منافع محسوب می‌شود و چنانچه با دلیل شفاف توضیح داده نشود، بر اساس فصل سوم (فریبکاری) با آن برخورد خواهد شد.

۲-۹- نام کلیهٔ افرادی که سهم قابل‌توجهی در اجرای مطالعه یا نگارش مقاله داشته‌اند اما معیارهای درج نام در بخش نویسندگان مقاله را ندارند، در بخش سپاسگزاری با ذکر نوع مشارکت آورده می‌شود.

۲-۱۰- چنانچه مجله مشکوک به وجود نویسندۀ روح (Ghost Authorship) شود، درخواست مدارک مربوط به آن از نویسنده الزامی است. اگر ذکر نشدن نام نویسنده‌ای که در مقاله مشارکت داشته محرز شود، الزامی است نویسندۀ مسئول با ارسال مجدد درخواست تغییرات در نام نویسندگان، موضوع را به‌صورت شفاف به اطلاع مجله برساند. این موضوع بر اساس فلوچارت سازمان بین‌المللی اخلاق در نشر قابل‌پیگیری است.

۲-۱۱- نویسندهٔ مسئول یکی از نویسندگان دست‌نوشته است که به دلیل جایگاه علمی و نقش خود در مطالعه (برای مثال، مجری اصلی طرح یا استاد راهنمای اول پایان‌نامه) از سوی سایر نویسندگان مسئولیت مکاتبات و پاسخگویی به ابهام‌ها و ایرادهای مطرح‌شده در مورد دست‌نوشته یا مقاله را بر عهده دارد. نویسندهٔ مسئول وظیفهٔ انتقال نظرات و مکاتبات مهم به سایر نویسندگان و تنظیم روابط بین نویسندگان را بر عهده دارد.

۲-۱۲- انتساب غیرواقعی (صوری) به مؤسسه، مرکز یا دپارتمانی که نقشی در اصل پژوهش یا در فعالیت حرفه‌ای فرد نویسنده ندارد، نادرست است. این موضوع بر اساس فلوچارت سازمان بین‌المللی اخلاق در نشر قابل‌پیگیری است.

۲-۱۳- نویسندگان گزارش‌های علمی ـ پژوهشی باید گزارش قابل‌قبولی از کار خود ارائه دهند و دربارهٔ اهمیت آن بی‌طرفانه قضاوت کنند. داده‌های اساسی باید به شکلی مناسب در مقاله مطرح شود. مقاله باید جزئیات و منابع کافی را در خود داشته باشد تا دیگران بتوانند به آن استناد کنند. فریبکاری و بیان مطالب نامناسب به‌عمد بداخلاقی در نشر محسوب می‌شود و قابل‌پذیرش نیست. این موضوع بر اساس فلوچارت سازمان بین‌المللی اخلاق در نشر قابل‌پیگیری است.

۲-۱۴- دسترسی به داده و حفظ آن
ممکن است از نویسندگان تقاضا شود داده‌های مقالهٔ خود را به مجله ارسال کنند. نویسندگان باید آمادگی آن را داشته باشند که دسترسی به داده‌ها را ممکن سازند و بتوانند تا سال‌ها بعد از چاپ مقاله داده‌ها را حفظ کنند.

۲-۱۵- خطرات و نمونه‌های انسانی و حیوانی
۲-۱۵-۱ اگر تحقیق شامل مواد شیمیایی، پروسه‌ها و وسایلی است که خطراتی غیرمعمول می‌تواند به همراه داشته باشد، نویسنده باید به شکل شفاف به آن‌ها اشاره کند.
۲-۱۵-۲ اگر تحقیق شامل مطالعۀ نمونه‌های انسانی یا حیوانی است، نویسنده باید مشخص سازد که دست‌نوشته شامل بیانیه‌ای است که نشان می‌دهد تمام پروسه‌ها منطبق با قوانین و دستورالعمل‌ها انجام گرفته و سازمان‌های مربوط آن را تأیید کرده‌اند. نویسنده باید بیانیه‌ای در متن داشته باشد که نشان دهد برای آزمایش‌ بر روی انسان‌ها از آن‌ها رضایت کتبی گرفته شده است. حقوق خصوصی انسانی باید رعایت شود.

۲-۱۶- طرح خطاهای اساسی
۲-۱۷-۱ هنگامی که نویسنده خطایی قابل‌توجه را در مقالهٔ چاپ‌شدهٔ خود می‌یابد، وظیفهٔ اوست که مراتب را به اطلاع سردبیر یا ناشر برساند و برای استرداد، اصلاح یا حذف مقاله با مجله همکاری کند.
۲-۱۷-۲ اگر شخص سومی سردبیر یا ناشر را از این موضوع آگاه کند، وظیفهٔ نویسنده است که با سردبیر همکاری کند و اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مجله قرار دهد.

۲-۱۷- بی‌نقصی در تصاویر
بهبود بخشیدن، تار کردن، جابه‌جا کردن و حذف و اضافه کردن بخش‌هایی به تصاویر مجاز نیست. تنظیم روشنی، وضوح و میزان رنگ تا جایی مجاز است که تصویر را تار یا بخش‌ها و اطلاعات تصویر اصلی را حذف نکند. دست‌کاری در تصاویر برای ارتقای کیفیت پذیرفته است اما انجام این کار با اهداف دیگر بداخلاقی در نشر محسوب می‌شود و اقدامات لازم در خصوص این فریبکاری انجام خواهد گرفت.

۲-۱۸- نویسنده/نویسندگان موظف هستند در صورت وجود هرگونه خطا و بی‌دقتی در مقالۀ خود، متولیان نشریه را در جریان قرار دهند و درصدد اصلاح آن برآیند یا مقاله را با موافقت مجله باز پس گیرند. در صورتی که مجله پیش از نویسندگان هرگونه قصور در انتشار را محرز کند، با او بر اساس فصل سوم این راهنما برخورد خواهد شد.

۲-۱۹- نویسنده/نویسندگان موظف به احتراز از رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی هستند. اگر در هریک از مراحل ارسال، داوری، ویرایش یا چاپ مقاله در نشریات یا پس از آن، وقوع یکی از این موارد محرز شود، رفتار غیراخلاقی پژوهشی محسوب می‌شود و نشریه حق برخورد قانونی با آن را بر اساس فصل سوم خواهد داشت.

۳- فصل سوم: فریبکاری
۳-۱- فریبکاری عبارت است از هرگونه زیر پا گذاشتن اصول اخلاقی پذیرفته‌شده در نگارش و انتشار آثار علمی ـ پژوهشی یا انحراف از آن‌ها که موارد ذیل را دربرمی‌گیرد:
۳-۱-۱ ساختن (جعل) داده‌ها یا نتایجی که مبتنی بر پژوهش واقعی نیستند
جعل داده‌ها عبارت است از گزارش مطالب غیرواقعی و ارائۀ داده‌ها یا نتیجه‌های ساختگی به‌عنوان نتایج آزمایشگاهی، مطالعات تجربی و یافته‌های شخصی. ثبت غیرواقعی آنچه روی نداده یا جابه‌جایی نتایج مطالعات مختلف، نمونه‌هایی از این تخلف است.
۳-۱-۲ دست‌کاری داده‌های حاصل از پژوهش و دخالت عمدی
تحریف داده‌ها به معنای دست‌کاری مواد، ابزار و فرایند پژوهش یا تغییر و حذف داده‌هاست. به ‌نحوی‌ که سبب شود نتایج پژوهش با نتایج واقعی تفاوت داشته باشد. همچنین به معنای هرگونه عملی است که منجر به تغییر نتایج بی‌طرفانۀ آزمون یا نگارش مقاله شود. این عمل اگر منجر به تغییر نتایج یا روش کار شود یا تغییری در نتایج به وجود نیاورد، باید حتما به‌صورت شفاف گزارش شود.
۳-۱-۳ سرقت معنوی یا ادبی
سرقت ادبی عبارت است از استفاده از تمامی یا قسمتی از مطالب یا ایده‌های منتشرشده یا منتشرنشدهٔ فرد یا افراد دیگر بدون ذکر منبع به روش مناسب یا بدون کسب اجازه در موارد ضروری.
۳-۱-۴ انتساب غیرواقعی یا اجارۀ علمی
منظور انتساب غیرواقعی نویسنده/نویسندگان به مؤسسه، مرکز یا گروه آموزشی یا پژوهشی است که نقشی در اصل پژوهش نداشته‌اند. به این معنا که نویسنده/نویسندگان فرد دیگری را برای انجام پژوهش به کار بگیرد و پس از پایان پژوهش، با دخل و تصرف اندکی آن را به نام خود به چاپ رساند و انجام‌دهنده/انجام‌دهندگان پژوهش به‌عنوان نویسنده/نویسندگان معرفی نشود.

۳-۲- استفاده از اصل یا ترجمهٔ متن منتشرشدهٔ دیگران در دست‌نوشته باید طبق ضوابط ذیل انجام گیرد:
۳-۲-۱ در صورت استفاده از شکل، جدول، پرسش‌نامه یا بخش قابل‌توجهی از متن مورد نظر یا ترجمهٔ آن، به‌صورت آوردن عین آن متن، باید علاوه بر آوردن متن در داخل گیومه و ذکر منبع، از مالک معنوی متن اولیه اجازهٔ کتبی گرفته شود.
۳-۲-۲ در صورت استفاده از متن مورد نظر یا ترجمۀ آن به‌صورت نقل به مضمون، جمع‌بندی، نتیجه‌گیری یا برداشت ایده، باید منبع آن ذکر شود.
تبصره: مندرجات این ماده در مورد مطالب منتشرشدهٔ قبلی خود نویسنده/نویسندگان دست‌نوشته نیز صادق است.

۳-۳- تمام محققان موظف‌اند در صورت اطمینان از وقوع هرگونه فریبکاری، موارد را با رعایت محرمانگی حسب مورد به مؤسسهٔ حامی پژوهش، رئیس یا مسئول محل کار یا تحصیل نویسنده/نویسندگان اطلاع دهند.

۳-۴- سردبیر می‌تواند وقوع احتمالی فریبکاری را در دست‌نوشته‌های دریافتی جست‌وجو کند، اما در صورت آگاهی از احتمال وقوع فریبکاری، موظف است با رعایت محرمانگی حسب مورد وقوع فریبکاری را به مؤسسهٔ حامی پژوهش، رئیس یا مسئول محل کار یا تحصیل نویسنده/نویسندگان اطلاع دهد تا با انجام تحقیق و بررسی وقوع آن محرز یا رفع شود. تحقیق و بررسی بر اساس مقررات و دستورالعمل‌های مربوط صورت خواهد گرفت.
تبصره: تا پیش از محرز شدن فریبکاری نباید اشخاص غیرمرتبط از مطرح‌ شدن احتمال آن یا بررسی‌های در حال انجام مطلع شوند.

۳-۵- در صورتی ‌که سردبیر وقوع فریبکاری را احراز کند، باید بسته به‌ شدت فریبکاری احرازشده، یک یا چند مورد از اقدامات ذیل را انجام دهد:
۳-۵-۱ خودداری از انتشار دست‌نوشته (در صورتی ‌که هنوز دست‌نوشته منتشر نشده باشد)
۳-۵-۲ استرداد و نشان‌دار کردن مقاله در صورت انتشار و درج اطلاعیه در صفحۀ مقاله
۳-۵-۳ انتشار اصلاحیه یا تکذیبیه در شمارهٔ آتی نشریه (در صورت انتشار)
۳-۵-۴ اجتناب از پذیرش مقالات آتی نویسنده/نویسندگان برای مدتی معین
۳-۵-۵ حذف مقالات قبلی نویسنده/نویسندگان از سایت یا بانک اطلاعاتی نشریه
۳-۵-۶ اطلاع به ناشر مجله در خصوص وقوع فریبکاری
۳-۵-۷ ارسال مدارک به معاونت پژوهش دانشگاه نویسنده/نویسندگان که مرتکب فریبکاری شده‌اند
۳-۵-۸ اطلاع به کمیتۀ اخلاق پژوهش دانشگاه

۴- فصل چهارم: انتشارات همپوشان
۴-۱- اگر یک نشریهٔ چاپی یا الکترونیک دست‌نوشته‌ای را قبلا منتشر کرده باشد یا در حال بررسی آن برای انتشار باشد، ارسال همان دست‌نوشته به نشریهٔ دیگر یا انتشار مجدد آن نادرست است.

تبصره: اگر نویسنده/نویسندگان دست‌نوشته‌ای، که در نشریه‌ای در دست بررسی برای انتشار است، تصمیم بگیرند به هر دلیلی آن دست‌نوشته را برای نشریهٔ دیگری ارسال کنند، باید ابتدا انصراف خود را از انتشار دست‌نوشته به‌صورت کتبی به نشریهٔ اول اعلام کنند و تأیید نشریۀ اول را کسب کنند. این کار حداکثر تا پیش از اعلام پذیرش دست‌نوشته برای انتشار در نشریهٔ اول، و تنها با موافقت نشریۀ اول، امکان‌پذیر است.

۴-۲- هنگام ارسال دست‌نوشته‌ای که حاوی حجم قابل‌توجهی از یک مقالهٔ در حال بررسی یا چاپ‌شده است، برای بررسی و انتشار به‌عنوان مقالهٔ علمی ـ پژوهشی، نویسنده/نویسندگان باید این مسئله را طی نامه‌ای به اطلاع سردبیر برساند.
تبصره: تکرار قسمت‌هایی از بخش «مواد و روش‌ها» در مقالات بعدی همان نویسنده/نویسندگان در صورت ضرورت بلامانع است، اما در هر حال ذکر مرجع لازم است.

۴-۳- اگر مقاله‌ای پیش ‌از این به‌صورت چاپی یا الکترونیک منتشر شده باشد یا در دست بررسی برای انتشار باشد، ارسال ترجمهٔ همان مقاله به زبانی دیگر برای بررسی و انتشار در مجله‌ای دیگر، در صورت کسب موافقت سردبیران هردو مجله و اطلاع‌رسانی شفاف به خوانندگان بلامانع است.

۵- فصل پنجم: تعارض در منافع
۵-۱- تعارض منافع عبارت است از وجود هرگونه منفعت مالی و غیرمالی که احتمال دارد نویسنده، داور یا سردبیر را در اظهار صادقانهٔ نظر خود تحت تأثیر قرار دهد. وجود تعارض منافع به‌خودی‌خود ایرادی اخلاقی برای دست‌نوشته محسوب نمی‌شود.

۵-۲- نویسنده/نویسندگان دست‌نوشته باید هرگونه تعارض منافع خود را که از نگاه مخاطبان پوشیده است، در متن یا ذیل دست‌نوشته به‌طور شفاف اعلام کنند.
تبصره: قرارداد میان پژوهشگران و حامی مالی پژوهش نباید متضمن هر گونه منع اعلام تعارض منافع در دست‌نوشته باشد.

۵-۳- نویسنده/نویسندگان باید منابع تأمین هزینه‌های پژوهش و نگارش مقاله را به‌طور شفاف معرفی کنند.

۹- فصل نهم: استرداد یا سلب اعتبار
۹-۱- از آنجا که استرداد یک مقاله در پایگاه ثبت می‌شود، می‌تواند به اعتبار محقق یا مجله در بلندمدت لطمه بزند. به همین سبب، دلایل استرداد باید بسیار شفاف و قابل‌اثبات باشند؛ به‌خصوص باید میان خطای انسانی و تخلف علمی عمدی تمایز قائل شد. مجله تنها بعد از محرز شدن خطا از سمت نویسنده/نویسندگان می‌تواند یک مقاله را مسترد کند.
۹-۱-۱ خطای انسانی: خطا در جمع‌آوری داده یا دسته‌بندی آن‌ها، تحلیل آماری نامطمئن، و اموری از این قبیل که در داوری مورد تردید نبوده، خطای انسانی محسوب می‌شود.
۹-۱-۲ تخلف علمی عمدی: ارسال مقاله هم‌زمان برای چندین مجله، مغایرت در اهداف، داده‌سازی یا دست‌کاری داده‌ها، تطابق نداشتن با قوانین تحقیق و تحریف داده‌ها که شامل دست‌کاری در تصاویر و سرقت علمی می‌شود، از این دست هستند.
تبصره: تا پیش از محرز شدن تخلف، تمام مکاتبات بین مجله و نویسنده/نویسندگان محرمانه تلقی می‌شود.

۹-۲- استرداد مقاله با ارائۀ دلایل به نویسنده/نویسندگان انجام می‌شود. چنانچه نویسنده/نویسندگان در زمان مقرر به مجله پاسخ ندهد یا تخلف او محرز شده باشد، مقاله مسترد می‌شود.

۹-۳- در صورت وقوع خطای انسانی، وقتی امکان بازتولید نتایج مقاله وجود داشته باشد، مقاله با انتشار بیانیۀ شفاف تصحیح شده، مشکل برطرف می‌شود و نیاز به استرداد نیست.

۹-۴- در صورت تخلف عمدی، مقاله مسترد می‌شود.

۹-۵- چنانچه مقاله به‌صورت الکترونیکی منتشر شده باشد، سردبیر می‌تواند یک یا چند اقدام ذیل را بعد از نوشتن دلیل (دلایل) به‌صورت شفاف در وب‌سایت مجله و در ابتدای مقاله انجام دهد:

۹-۵-۱ ذکر عبارت «مستردشده» (Retracted) در ابتدا و انتهای عنوان مقاله و توضیح شفاف دلیل استرداد در قسمت خلاصۀ مقاله و حذف متن کامل مقاله به همراه خلاصۀ مقاله
۹-۵-۲ ذکر عبارت «مستردشده» در ابتدا و انتهای عنوان مقاله و توضیح شفاف دلیل استرداد در قسمت خلاصۀ مقاله و حذف متن کامل مقاله و باقی گذاشتن خلاصۀ مقاله
۹-۵-۳ استفاده از Watermark در متن تمام صفحات مقاله و ذکر «مستردشده» در متن مقاله، در صورتی که اصل مقاله حذف نشود.
۹-۵-۴ اطلاع و ارسال مدارک به کمیتۀ اخلاق در پژوهش دانشگاه
۹-۵-۵ اطلاع و ارسال مدارک به کمیتۀ اخلاق در پژوهش دانشگاه نویسندۀ مسئول
۹-۵-۶ اطلاع و ارسال مدارک به کمیتۀ اخلاق در پژوهش وزارت
۹-۵-۷ اطلاع و ارسال مدارک به ناشر
۹-۵-۸ اجتناب از پذیرش مقالات آتی نویسنده/نویسندگان برای مدتی معین